Pod koniec maja grupa gości z Polski, Słowacji, Węgier i Bułgarii – burmistrzów i burmistrzyń, przedstawicieli i przedstawicielek władz lokalnych, członków i członkiń organizacji pozarządowych oraz związków zawodowych – przyjechała do czeskiego regionu Uście nad Łabą, aby usłyszeć o doświadczeniach regionu w zakresie zamykania kopalni węgla.
Wszystkie osoby, które uczestniczyły w tym wyjeździe szkoleniowym, pochodzą z regionów o intensywnym wydobyciu węgla i zmagających się z powiązanymi z tym problemami strukturalnymi. Wszystkie kraje Europy Środkowo-Wschodniej znajdują się obecnie na różnych etapach debaty na temat tego, kiedy i w jaki sposób należy zakończyć wydobycie węgla oraz jak radzić sobie ze społecznymi, środowiskowymi i gospodarczymi problemami, które temu towarzyszą.
Choć dla wielu lokalnych mieszkańców i mieszkanek może to być zaskoczeniem, region Uście okazał się inspiracją dla gości z Europy Środkowo-Wschodniej. Dyskusja na temat rezygnacji z węgla jest bardziej zaawansowana w Czechach niż w wielu sąsiednich krajach Europy Środkowo-Wschodniej; sporo miejsca poświęcono temu, w jaki sposób regiony mogą zaplanować swoją przyszłość bez węgla. Jednocześnie goście z regionu postkomunistycznego mogą łatwo odnieść się do historii z Czech (chociażby dlatego, że Czechy nie są dużo bogatsze od swoich sąsiadów, a kraje mają wspólną historię komunizmu i postkomunistyczej transformacji).
W czasie tego wyjazdu dyskutowano na wiele tematów, od zarządzania rekultywacją krajobrazu po górnictwie, poprzez to, w jaki sposób można przyciągnąć nowe gałęzie przemysłu do dawnych regionów węglowych, aż do tego, jak zdobyć pieniądze na transformację i zapewnić poparcie opinii publicznej dla całego procesu.
Jeśli chodzi o kwestię rekultywacji krajobrazu, to goście zaskoczeni byli faktem, że Czechy podchodzą do tego w bardzo złożony sposób. Od słowackich gości dowiedzieliśmy się, że na Słowacji obowiązuje podobne prawo jak w Czechach, które przewiduje, że przedsiębiorstwa wydobywcze od początku wydobywania powinny odkładać fundusze na przyszłe działania rekultywacyjne. Jednak w praktyce nie działa to na Słowacji zbyt dobrze.
„Widząc, w jaki sposób udało się wam przekształcić kopalnie powierzchniowe w piękne jeziora mające potencjał dla turystyki lub innych gałęzi przemysłu, muszę stwierdzić, że coś takiego zupełnie nie ma miejsca na Słowacji”, mówi Michal Ďureje z rady miasta Prievidza w regionie Górnej Nitry (górniczy region na Słowacji i region pilotażowy Platformy UE dla regionów węglowych w okresie transformacji). „W naszym regionie można zobaczyć puste przestrzenie i nieodzyskane pola, nieużywane w żaden sposób. Nikt nie dba o obszary dotknięte przez górnictwo”.
Innym sposobem, dzięki któremu czeskie władze znalazły nowe zastosowanie dla dawnych obszarów wydobywczych, były próby wpisania starych szybów na listę obszarów chronionych UNESCO (jak próbuje to zrobić miasto Krupka) lub zachęcanie twórców filmów do wykorzystania zdewastowanych krajobrazów przy kręceniu unikalnych ujęć – dodatkową korzyścią jest to, że społeczeństwo zapoznaje się z tymi miejscami.
Wielką inspiracją dla gości z Europy Środkowo-Wschodniej okazał się również czeski rządowy program „Restart”, którego celem jest odbudowa słabiej rozwiniętych regionów. Podkreślono, że aktywna współpraca między rządem centralnym a władzami lokalnymi była jednym z najważniejszych warunków udanej transformacji regionów węglowych we wszystkich krajach. Uczestnicy i uczestniczki doszli także do wniosku, że bardziej skoncentrowane wysiłki w zakresie regionalnego ponownego rozwoju mogłyby również przyciągnąć więcej zasobów finansowych, których często brakuje.
Wszyscy uczestnicy i uczestniczki podkreślili znaczenie planowania z dużym wyprzedzeniem procesów stopniowej rezygnacji z węgla i następującej rekultywacji. Jak nam powiedziano, rząd Bułgarii odmawia podjęcia jakichkolwiek planów i przygotowań do zakończenia wydobycia węgla, chociaż wiele osób przyznaje, że jest ono nieuniknione wcześniej czy później.
„Ludzie potrzebują wizji” – mówi Petko Kovatchev z bułgarskiego Instytutu Zielonej Energii. „Każdy musi zobaczyć, że lepiej jest mieć pewien plan, pewną mapę drogową pokazująca, jak zarządzać transformacją, niż być zaskoczonym przez okoliczności. Republika Czeska wyprzedza Bułgarię w tym zakresie”.
Chociaż program „Restart” wciąż ma przed sobą wiele wyzwań, zanim osiągnie pożądane wyniki, to jednak sam fakt jego istnienia oznacza sukces udowadniający, że coś podobnego jest możliwe także w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
Inną szeroko dyskutowaną kwestią, która dotyczy wszystkich regionów górnictwa węglowego w uczestniczących krajach, jest odpływ ludności z tych obszarów, które często nie oferują atrakcyjnych miejsc pracy ani przyjemnych i zdrowych warunków życia. Nie ma łatwego rozwiązania tego problemu i wyraźnie widać, że potrzebne jest kompleksowe podejście obejmujące współpracę rządu.
Na przykład Vladimír Buřt, burmistrz miasta Horní Jiřetín (które z sukcesem walczyło przeciwko byciu zniszczonym przez ekspansję kopalni węgla), nie kryje zadowolenia z powodu napływu ludzi do miasta, co ma miejsce od momentu, kiedy rząd zdecydował się przeciwko powiększeniu kopalni. Aby zatrzymać ludność, na poziomie regionalnym należy zadbać o poprawę jakości powietrza, dywersyfikację lokalnej gospodarki, wysokiej jakości edukację oraz dostępność atrakcyjnych miejsc pracy.
Należy dodać, że podczas całego wyjazdu często poruszany był temat aktywnego uczestnictwa obywateli i obywatelek. Jeśli mieszkańcy nie zostaną uwzględnieni w planowaniu transformacji, to mogą poczuć, że jest to nieprzejrzysty, odgórny proces, z którego nie będą mieć żadnych korzyści. Na przykład na Słowacji dyskusja na temat rezygnacji z węgla jest szeroko upolityczniona, a społeczeństwo ostro podzielone w tej kwestii. Jeśli z drugiej strony obywatele i obywatelki mogą przyczynić się do tego procesu od początku, to zmniejsza się stopień polaryzacji, a rezultaty są lepsze dla wszystkich.
Następujące osoby podzieliły się swoimi doświadczeniami, za co pragniemy im podziękować: Tomáš Budín z kombinatu paliwowego w Uściu, Ivo Přikryl z ENKI, Gabriela Nekolová z programu „Restart”, Kamila Bláhová – burmistrzyni Litvínova, Vladimír Buřt – burmistrz Horní Jiřetín, Filip Brodský z Universytetu J. E. Purkyniego, Rostislav Kadlec z rady miasta Krupka, Martina Johnová z centrum społecznego Hraničář, Barbora Hyšková z regionalnego biura regionu Uście na Łabą oraz Karel Klusák ze związku zawodowego ECHO.
Ten wyjazd możliwy był dzięki projektowi „Przyspieszanie transformacji energetycznej w Europie Środkowej i Wschodniej oraz czerpanie z doświadczenia Niemiec” sfinansowanemu przez Europejską Inicjatywę Klimatyczną (EUKI).
Tlumaczenie: Natalia Kolodziejska