Zapadnom Balkanu, kao regiji koja je u posljednjih 25 godina prolazila kroz stalne teškoće i sukobe, proces tranzicije nije nepoznanica. Sada ovim zemljama predstoji još jedna tranzicija: prevazilaženje оvisnosti o ugljenu.
Međunarodne finansijske institucije najčešće ocjenjuju napredak regije u odnosu na tri vrste tranzicije: prema tržišnoj ekonomiji, članstvu u EU i statusu visokih prihoda. Okončanje jedne tranzicije pozitivno utječe na ostale.
Svjetska banka je prije pet godina primijetila da je prva od tih tranzicija već prilično započela na Zapadnom Balkanu, dok su preostale dvije procijenjene kao izazovi. Ipak, evo nas u 2020. godini i postignut je napredak na putu do članstvu u EU: pregovori o pristupanju nastavljaju se s Crnom Gorom i Srbijom, a novi pregovori su konačno formalno otvoreni za Albaniju i Sjevernu Makedoniju (da, tu je i tranzicija na novo ime). Pojavila se i nova vrsta tranzicije – pravedna tranzicija.
Zemlje Zapadnog Balkana, koje se tradicionalno u velikoj mjeri oslanjaju na ugljen za proizvodnju električne energije i grijanjе, sada pažljivo prate kretanja u energetskom sektoru u EU, kao strane u Ugovoru o osnivanju Energetske zajednice, kao i kroz svoje razgovore o pristupanju EU. A šta one vide? Nakon ambicija za dekarbonizacijom ekonomije do 2050. godine i brojnih obećanja zemalja da se riješe ugljena, države članice EU usmjerile su se na zaštitu svojih regija za iskopavanje ugljena, na što će najviše utjecati postepeno ukidanje ugljena (koje se očekuje najkasnije do 2040. godine).
Upravo je u tom kontekstu Evropska komisija 2017. godine uspostavila Platformu za regije ugljena u tranziciji, s ciljem promoviranja razmjene znanja i razmjene iskustava između regija ugljena EU. Ona predstavlja jedinstven bottom-up (odozdo prema gore) pristup pravednoj tranziciji (nevladine organizacije uporno se zalažu za veću transparentnost i uključivanje lokalnih zajednica od samog početka), koji omogućuje regijama da identificiraju i odgovore na svoje specifične kontekste i osiguraju sredstva za dosad neviđene društvene i ekonomske izazove koje donosi tranzicija u ekonomiju s nultom emisijom.
Energetska zajednica iskoristila je priliku da drži korak s inicijativom EU. Već je u decembru 2018. godine Energetska zajednica govorila o potrebi repliciranja slične platforme u relevantnim zemljama djelovanja (države Zapadnog Balkana i Ukrajina).
Sporedni događaj konferencije COP24 „Prelazak na ekonomiju s niskim udjelom ugljika: pravedan put tranzicije u Energetskoj zajednici i izvan nje“ u Katowicama, u Poljskoj, obilježio je opredjeljenje Sekretarijata Energetske zajednice da uključi sve relevantne dionike i osigura finansijska sredstva za ovaj proces u regijama ovisnim o ugljenu u Zapadnom Balkanu i Ukrajini.
Kako bi započeo održivu ekonomsku i tehnološku energetsku transformaciju, Sekretarijat Energetske zajednice je u septembru 2019. godine organizirao nekoliko značajnih regionalnih događaja. Razgovor o politikama na visokom nivou „Regije ugljena u tranziciji i Energetska zajednica“, koji je okupio oko 80 ključnih dionika u Natolinu u Varšavi, uključujući ministre i zamjenike ministara, gradonačelnike, guvernere i druge predstavnike lokalnih vlada iz regiona ugljena, industrije, nevladine organizacije, socijalne partnere i akademike iz Energetske zajednice i Evropske unije, obilježio je opredjeljenje Svjetske banke da prida težinu inicijativi.
U isto vrijeme, gradonačelnici gradova u regijama ovisnim o ugljenu širom Evrope također su se mobilizirali da progovore zajedničkim, snažnim glasom i zahtijevaju od centralnih vlada i institucija EU da sredstva i procesi za pravednu tranziciju budu dobro uspostavljeni. Deklaraciju o pravednoj tranziciji potpisao je 41 gradonačelnik, od kojih su dva iz zapadnobalkanskih gradova Pljevlja (Crna Gora) i Lukavac (Bosna i Hercegovina). Na taj način su se obavezali da će nastaviti s radom na pravednoj tranziciji na lokalnom nivou i podržavati jedni druge u stvaranju održive budućnosti za dobrobit građana.
Sam region Zapadnog Balkana nije homogen. Tu su zemlje poput Crne Gore, koja je prošle godine otkazala svoje planove za izgradnju nove elektrane na ugljen na Pljevljima i morala bi do 2023. godine zatvoriti svoj jedini postojeći pogon (osim ako ga prethodno ne uskladi s najnovijim standardima o emisijama), ili Sjeverne Makedonije, koja je u fazi ukidanja ugljena do 2025. godine. Čini se da su vlade u tim zemljama shvatile da ugljen postaje prepreka i da ambiciozni putevi do tranzicije trebaju biti odmah uspostavljeni.
Pa ipak, druge zemlje, posebno Srbija i Bosna i Hercegovina, ustrajavaju na tvrdoglavosti da uvedu sve više i više kapaciteta za korištenje ugljena – ne manje od šest novih elektrana na ugljen u BiH i pet u Srbiji – istovremeno trljajući dlanove zbog prilike da dobiju potencijalnu finansijsku podršku za svoje regije za iskopavanje ugljena. Suočit će se s velikim razočarenjem, slično kao Poljska ili Rumunija kad su maštale o tome da dobiju i (ugljene) ovce i novce. Ovako ne funkcionira pravedna tranzicija u regijama ovisnim o ugljenu.
Zemljama u regiji ne trebaju čak ni vizionarske vođe da pravedna tranzicija započne – vizija već postoji i prilično je jasna. Zemljama Zapadnog Balkana trebaju pošteni donosioci odluka, koji više neće projicirati ideju da će ugljen postojati zauvijek, samo zato što ga u zemlji ima dosta, koji će slušati glasove svojih zajednica i učiti od zemalja EU koje su već započele ovaj novi tranzicioni proces. Sekretarijat Energetske zajednice i nekoliko međunarodnih donatora spremni su da ih podrže, a NVO-i će biti tu da osiguraju da to bude demokratski i participativni proces.
Translated from English by Vanja Karaman.